Historia Gór Świętokrzyskich
Góry Świętokrzyskie są kopalnią wiedzy o ewolucji życia od czasów prekambru, aż po koniec ery dinozaurów. W kamieniołomach i kopalniach uległy odsłonięciu warstwy skalne z bogatymi skamieniołościami.
Region ten to stary górotwór stanowiący pozostałość większego niegdyś górotworu hercyńskiego, tworzony z najstarszych skał osadowych, paleozoicznych, otoczonych utworami trzeciorzędowymi i przykrytych częściowo tworami lodowcowymi.
Góry Świętokrzyskie składają się z ciągu pasm mniej więcej równoległych, ciągnących się od Przedborza nad Pilica do Opatowa. Dzisiejszy ich wygląd jest efektem ruchów górotwórczych i działalności lodowca.
O historii Gór Świętokrzyskich, świadczą także liczne pamiątki w postaci zabytków, jak zamki, dworki po dawnych władcach Polski i pałace. Obejrzenia godnym jest zespół Klasztorny Ojców Oblatów na Świętym Krzyżu. Ten piękny klasztor, pełnił swojego czasu rolę ciężkiego więzienia. W jego podziemiach spoczywa trumna ze szczątkami księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, które to można oglądać w krypcie zakrystii klasztoru.
Początki ochrony przyrody w Górach Świętokrzyskich sięgają czasu międzywojennego. Utworzono tu w 1920 roku pierwszy, chroniony rezerwat przyrody na Chełmowej Górze, którego głównym celem była ochrona modrzewia polskiego. Od 1922 roku uzyskano zgodę na utworzenie kolejnych rezerwatów przyrody w najlepiej zachowanych partiach naturalnych drzewostanów, z charakterystycznymi gołoborzami, w paśmie Łysogór. Za rezerwat ścisły uznano partie drzewostanów naturalnych, z gołoborzami na stoku Łysej Góry, oraz podobne na północnym stoku Łysicy. Dzięki staraniom Józefa Kostyrki, w 1932 roku, poddano ochronie pasy drzewostanów otaczających istniejące rezerwaty ścisłe, lasy w partiach grzbietowych Łysogór oraz lasy na Miejskiej Górze. W 1950 roku Świętokrzyski Park Narodowy. W 1996 włączono do Parku lasy położone w Paśmie Klonowskim. Dla ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi Park otoczony jest otuliną o powierzchni 208 km2. W obrębie Parku znajduje się 71 enklaw obcej własności, użytkowanych w różny sposób przez właścicieli. W Parku występuje 35 gatunków drzew. Największą powierzchnię zajmują następujące gatunki: jodła, buk, sosna, świerk i dąb. Najstarsze drzewostany jodłowe, bukowe i dębowe mają ponad 220 lat. W Parku jest ponad 5 000 gatunków grzybów, roślin i zwierząt. Gołoborze na Świętym Krzyżu jest jedynym miejscem życia ślimaka nazwanego przez jego odkrywcę Trichia lubomirskii.
Unikatem na skalę światową są wolne od roślinności gołoborza. Ich cechą charakterystyczną jest także to, że występują one poniżej górnej granicy lasów, co odróżnia je od rumowisk skalnych w Sudetach. Na terenie Polski tylko w Górach Świętokrzyskich i Sudetach można na powierzchni Ziemi oglądać skały kambryjskie powstałe 500 milionów lat temu. Na terenie Parku i otuliny znajduje się 40 obiektów-stanowisk geologicznych odzwierciedlających historię geologiczną Gór Świętokrzyskich. Zostały one zgłoszone do wpisania na międzynarodową listę reprezentatywnych stanowisk geologicznych. W Parku znajduje się 58 stałych i okresowych strumieni, ponad 260 stałych i okresowych źródeł oraz 50 bagien, torfowisk i mokradeł. Katalog zasobów kulturowych w ŚPN i otulinie liczy 423 pozycje. Obejmuje on zabytki budownictwa i architektury, miejsca bitew i walk narodowowyzwoleńczych oraz ośrodki kultury ludowej.
Łysica, to najwyższy szczyt pasma Łysogórskiego. U jej podnóża leży miejscowość, Święta Katarzyna, której pierwszymi mieszkańcami byli pustelnicy. Miejscowość ta została spopularyzowana przez Aleksandra Janowskiego założyciela PTK. W 1910 r. uruchomił on pierwsze schronisko w Świętej Katarzynie w domu rolnika Janickiego. W bliskiej odległości od kościoła na skraju puszczy jest pustelnicza kapliczka, w której zachował się na ścianie podpis Stefana Żeromskiego. "Matecznik mitów i legend, siedlisko powstańczych zrywów, zagłębie pisarskiej wyobraźni" .
Święty Krzyż położony w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Jest nazywany też Łyścem albo Łysą Górą. Jest to jeden z ładniejszych punktów widokowych w Górach Świętokrzyskich. Do czasu "potopu" szwedzkiego z powodu przechowywanych tu relikwii Krzyża Świętego był znanym sanktuarium religijnym. Pielgrzymowali do tego miejsca królowie, szlachta, kupcy i prosty lud. Klasztorny kościół zbudowano na pozostałościach romańskich budowli. Obok znajduje się barokowa kaplica grobowa Oleśnickich, gdzie spoczywa ojciec króla, Książę Jeremi Wiśniowiecki. Na przełomie XIX i XX wieku było tu ciężkie więzienie. Od roku 1936 opiekują się tym obiektem zakonnicy misjonarzy oblatów.
Niegdyś był tu kultu bóstw słowiańskich, gdzie stała kontyna i zachowane w zarysie wały kultowe opasujące wierzchołek.
